Katalizator spalin to jeden z kluczowych elementów układu wydechowego, odpowiadający za redukcję szkodliwych substancji emitowanych przez silnik. Jego zadaniem jest przekształcanie toksycznych związków chemicznych, takich jak tlenki azotu, tlenek węgla czy węglowodory niespalone, w związki mniej szkodliwe – czyli azot, dwutlenek węgla i parę wodną. Cały proces odbywa się w specjalnej ceramicznej lub metalowej strukturze pokrytej warstwą metali szlachetnych, takich jak platyna, pallad i rod. To właśnie te metale inicjują reakcje chemiczne, które oczyszczają spaliny zanim wydostaną się na zewnątrz.
Katalizator zaczyna działać dopiero wtedy, gdy osiągnie odpowiednią temperaturę roboczą – zazwyczaj około trzystu do czterystu stopni Celsjusza. Dlatego jego skuteczność w pierwszych minutach po uruchomieniu zimnego silnika jest ograniczona. W nowoczesnych samochodach montuje się go blisko kolektora wydechowego, aby szybciej się nagrzewał, a w niektórych modelach stosuje się nawet dwa katalizatory – jeden główny i jeden pomocniczy – dla jeszcze lepszego oczyszczania spalin. W pojazdach z silnikami benzynowymi najczęściej spotyka się tzw. trójdrożny katalizator, który jednocześnie redukuje trzy rodzaje szkodliwych substancji, natomiast w dieslach stosuje się tlenkowe katalizatory utleniające i katalizatory SCR, współpracujące z układem AdBlue.
Choć katalizator nie zawiera żadnych części ruchomych, z czasem może ulec zużyciu lub uszkodzeniu. Naturalne zużycie następuje zazwyczaj po przejechaniu około dwustu tysięcy kilometrów, choć w niektórych przypadkach może wytrzymać znacznie dłużej. Kiedy jednak dochodzi do poważniejszych problemów z pracą silnika – na przykład nieprawidłowego spalania, niesprawnych wtryskiwaczy, zbyt bogatej mieszanki czy spalania oleju – do katalizatora trafiają cząstki, które nie powinny się tam znaleźć. W efekcie wnętrze katalizatora może się zapchać, pokryć sadzą lub zostać uszkodzone przez nadmierną temperaturę.
Objawy niesprawnego katalizatora to przede wszystkim spadek mocy, szarpanie przy przyspieszaniu, większe zużycie paliwa, a w skrajnych przypadkach także zgaśnięcie silnika przy wysokim obciążeniu. Może też zapalić się kontrolka silnika, a komputer zarejestruje błędy związane z nieprawidłową pracą sondy lambda – zarówno przed, jak i za katalizatorem. Gdy katalizator zostaje całkowicie zatkany, spaliny nie mają ujścia i silnik nie jest w stanie prawidłowo pracować, przez co jazda staje się niemożliwa lub bardzo utrudniona.
Wymiana katalizatora staje się konieczna, gdy zostanie on trwale uszkodzony, zapchany lub przestaje spełniać swoje zadanie – na przykład nie przechodzi badań emisji spalin podczas przeglądu technicznego. W takich sytuacjach nie wystarczy jego czyszczenie czy regeneracja – trzeba go wymienić na nowy lub sprawdzony zamiennik. Trzeba jednak pamiętać, że stosowanie tanich, niskiej jakości katalizatorów może skutkować szybkim ponownym zużyciem oraz nieprzejściem badania technicznego. W wielu krajach, w tym w Polsce, demontaż katalizatora bez jego zastąpienia nowym jest nielegalny i skutkuje nie tylko mandatem, ale też unieważnieniem dowodu rejestracyjnego.
Podsumowując, katalizator działa jako chemiczny filtr, który neutralizuje szkodliwe składniki spalin i odgrywa kluczową rolę w ograniczaniu emisji. Trzeba go wymienić, gdy przestaje spełniać swoją funkcję, zostaje trwale uszkodzony lub zapchany, a objawy są wyraźne i wpływają na pracę silnika. Choć jego naprawa wiąże się z pewnymi kosztami, to pominięcie tej czynności prowadzi do poważniejszych problemów, nieprzejścia przeglądu i konsekwencji prawnych. Dlatego lepiej dbać o stan silnika i układu paliwowego tak, by katalizator mógł pracować w optymalnych warunkach jak najdłużej.
