Krzyżak, znany również jako przegub krzyżakowy, to jeden z najstarszych i najprostszych elementów służących do przenoszenia napędu pomiędzy dwoma wałami, które nie są ustawione w jednej osi. Jego zadaniem jest umożliwienie przekazania momentu obrotowego pomiędzy częściami układu napędowego, które zmieniają swoje położenie względem siebie – na przykład w wyniku pracy zawieszenia. Choć najczęściej kojarzony jest z samochodami ciężarowymi, terenowymi i napędem na tylne koła, krzyżak znajduje również zastosowanie w niektórych samochodach osobowych, choć coraz rzadziej.
Budowa krzyżaka opiera się na czterech ramionach ułożonych pod kątem prostym, które pracują w parach łożyskowanych widełek. Dzięki tej konstrukcji możliwe jest przekazywanie siły napędowej nawet przy znacznym kącie nachylenia wałów, a jednocześnie całość zachowuje dużą wytrzymałość mechaniczną. Krzyżaki stosowane są najczęściej w klasycznych wałach napędowych – szczególnie tam, gdzie wał główny łączy skrzynię biegów z tylnym mostem. Ruch zawieszenia powoduje, że wał nieustannie zmienia swój kąt względem podłoża, a zadaniem krzyżaka jest właśnie niwelowanie tych zmian i umożliwienie płynnej pracy całego układu.
W samochodach osobowych krzyżaki były powszechnie stosowane w starszych modelach z napędem na tylną oś lub z klasycznym układem podłużnego montażu silnika. Można je znaleźć chociażby w starych Mercedesach, BMW, czy dużych Fordach. W wielu z tych aut wał napędowy składał się z dwóch części połączonych łożyskiem podporowym, a każdy z odcinków miał własny krzyżak. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w wersjach z napędem na wszystkie koła, krzyżaki znajdowały się także na półosiach przednich i tylnych, gdzie pracowały pod zmiennym kątem wynikającym z ruchu zawieszenia i pracy układu kierowniczego.
Z biegiem czasu krzyżaki zaczęły być wypierane przez nowocześniejsze przeguby homokinetyczne, które zapewniają płynniejsze przenoszenie momentu obrotowego i mniejsze wibracje. W szczególności w przednionapędowych samochodach osobowych krzyżaki okazały się zbyt ograniczone – nie radziły sobie dobrze przy dużych kątach skrętu, a ich praca była mniej precyzyjna. Dlatego też producenci zaczęli montować przeguby kulowe i tripodowe, które lepiej sprawdzają się w codziennej eksploatacji i są łatwiejsze w serwisie.
Współcześnie krzyżaki w autach osobowych są rzadkością i występują głównie w konstrukcjach opartych na klasycznym napędzie, a także w samochodach terenowych i sportowych, które korzystają z układów napędowych pochodzących z wytrzymałych, cięższych pojazdów. Spotkać je można również w wałkach kolumny kierowniczej, gdzie ich rola polega na umożliwieniu ruchu kierownicy w różnych położeniach fotela i nadwozia – to kolejny przykład zastosowania tej klasycznej konstrukcji w nowoczesnym samochodzie.
Należy pamiętać, że krzyżak, mimo swojej prostoty, wymaga regularnej kontroli i smarowania. Brak konserwacji prowadzi do powstawania luzów, które objawiają się stukaniem podczas ruszania, zmian biegów i hamowania silnikiem. W przypadku zaniedbania może dojść do całkowitego zatarcia lub nawet pęknięcia, co przy dużych prędkościach stanowi poważne zagrożenie. Dlatego mimo ograniczonego zastosowania, krzyżaki wciąż pozostają istotnym elementem w wielu układach mechanicznych, również w niektórych osobówkach.
